Ik ben van 23 tot 27 mei naar Oekraïne geweest. Daar heb ik als verkiezingswaarnemer namens AEGEE-Europe en de Organisatie voor Veiligheid en Samenwerking in Europa (OVSE) de vervroegde presidentsverkiezingen van 25 mei bijgewoond. Ik heb verschillende stemlokalen in het centrum van Kiev bezocht, waaronder één toen de stemlokalen open gingen om 08:00 uur, en één waarbij na het sluiten van de stemlokalen om 20:00 de stemmen geteld werden. Sandrine, onze European Affairs Officer, heeft me gevraagd om hier wat te vertellen over deze voor mij unieke ervaring en ik voelde me uiteraard vereerd.
Het lijkt me verstandig om eerst snel wat achtergrondinformatie van Oekraïne te geven, zodat je je huidige situatie wat beter kan plaatsen. Daarna zal ik in nog veel meer woorden vertellen over de verkiezingsdag zelf en mijn eigen ervaringen. Het is misschien belangrijk om te zeggen dat ik mijn bevindingen over Oekraïne en dan specifiek de verkiezingen baseer op eigen waarnemingen en gesprekken met mensen van vele verschillende achtergronden aldaar. Ik verkondig dus niet de waarheid, of de visie van welke organisatie of persoon dan ook, anders dan mijzelf.
Oekraïne is een groot land in het oosten van Europa met zo’n 48 miljoen inwoners. Kort door de bocht kan je spreken van een westers, op Europa gericht westOekraïne en een orthodoxer, op Rusland georienteerd oostOekraïne. In 1917, toen de Oekraïense Volksrepubliek, dat een aantal Oekraïense gebieden onder Russische invloedssfeer met elkaar verenigde, ontstond voor het eerst grofweg het Oekraïne zoals we dat nu kennen. Twee jaar later werd het als de Oekraïense SSR bij de SovjetUnie gevoegd, waar het tot het uiteenvallen daarvan in 1991 deel van uit zou blijven maken. Sindsdien is Oekraïne geleid door 4 presidenten, eerst twee Leonids en daarna twee Viktors (fun fact nummer 1). Alle presidenten hebben grootschalige economische hervormingen doorgevoerd, maar veel presidenten worden ook als ondemocratisch en corrupt gezien en gaan gebukt onder schandalen.
Leonid nummer 2 Koetsjma bijvoorbeeld, heeft opdracht gegeven tot het omleggen van een kritische journalist. Daarnaast heeft hij nog meer dingen op zijn kerfstok die je als autoritair leider wel gedaan moet hebben om erbij te horen, zoals omkoping, grootschalige corruptie, intimidatie van de oppositie en machtsmisbruik.
Bijzonder was het dus ook toen hij kwam stemmen in het stembureau waar ik net samen met mijn partner en vertaalster Dariya aan het waarnemen was. In de marge van zijn bezoek vingen we gesprekken op als “Op wie gaat hij stemmen, want zijn partij bestaat niet meer?”, wat behoorlijk cynisch was omdat hij vóór 1991 lid was van de communistische partij. Toen “the guy who fucked up Ukraine” zijn persmomentje gehad had kon ik weer door met jullie door de geschiedenis van Oekraïne heen loodsen.
Op het einde van presidentschap in 2004 schoof hij zijn, ook door Rusland gesteunde, presidentskandidaat naar voren: Viktor Janoekovitsj. Deze won, met de hulp van een flinke portie fraude, de verkiezingen, wat een golf van protesten teweeg bracht, geconcentreerd op het Maidanplein in Kiev. Uiteindelijk leidde dit tot de Oranje Revolutie, met als belangrijkste gevolg dat Janoekovitsj’ tegenstander, de democratische oppositieleider Viktor Joetsjenko, beëdigd werd tot president.
Na een matig succesvolle zes jaar als president werd in 2010 Janoekovitsj alsnog tot president gekozen. Hij behartigde echter alleen de belangen van het op Rusland georiënteerde gedeelte van de bevolking en leefde in grootte rijkdom terwijl de economie van Oekraïne steeds meer in het slop kwam. Het is niet verwonderlijk dat dit in februari dit jaar, toen hij weigerde een handelsverdrag met de EU te ondertekenen, leidde tot grootschalige protesten, wederom geconcentreerd op het Maidan in Kiev. In het oosten van het land genoot hij echter grote steun, zo groot dat hier zijn afzetting niet geaccepteerd werd en gebieden als de Krim en de regio’s rond Luhansk en Donetsk zich afscheidden van de nieuwe machthebbers in Kiev, hoogstwaarschijnlijk met inmening van Rusland.
Interimpresident Oleksandr Toertsjinov deed wat hij moest doen: de situatie proberen te kalmeren, politiek zoveel mogelijk neutraal blijven en zo snel mogelijk nieuwe verkiezingen plaats laten vinden waar hij zelf niet aan deel zou nemen. En dat brengt ons bij het nu.
Niet verwonderlijk dat met dit alles in het recente verleden, de Oekraïense verkiezingen onder grootte internationale belangstelling stonden en er dus een grote groep waarnemers opgetrommeld werd om een goed beeld te kunnen vormen over de eerlijkheid van de verkiezingen. Ik volg een Europese mailinglist van AEGEE en zag op een dag een uitnodiging voorbij komen om naar Oekraïne te gaan als verkiezingswaarnemer. Op de European Boards Meeting (EBM) in Lublin, Polen, eerder dit jaar, had ik gesproken met mensen die “during Maidan” actief waren geweest als demonstrant of verpleegkundige voor de gewonden. De gebeurtenissen in Oekraïne kregen toen voor mij een gezicht, en een paar maanden later besloot ik de kans aan te grijpen om naar Oekraïne te gaan en met eigen ogen te zien wat er in Oekraïne gaande was.
Omdat ik vrij gehecht ben aan mijn leven besloot ik naar Kiev te gaan. Andere opties waren L’viv en Charkiv. In die laatste stad was recentelijk onrust ontstaan en ligt bovendien in het noordoosten richting Rusland, dus dat zag ik niet zitten. L’viv was zonder meer veilig, maar Kiev leek me iets boeiender omdat het het centrum van de macht, maar ook van de protesten is. Ook dacht ik dat áls de situatie grimmig zou worden, ik in Kiev de ambassade in de buurt had. Misschien vraag je je af of ik me zorgen maakte om mijn veiligheid. Dat deed ik niet. Donetsk en Luhansk liggen zo’n 750 kilometer van Kiev en het leek me onwaarschijnlijk dat de burgeroorlog, zoals het door verschillende Oekraïners genoemd werd, over zou slaan naar Kiev. Daarnaast, als er een stad is die tot het einde verdedigd zou worden dan is het natuurlijk de hoofdstad. Maar, hoewel dit alles heel spannend klinkt, was het niet echt waarschijnlijk, zoals ik gauw zou merken.
Na een comfortabele vlucht met Air France (gratis eten!), kwam ik vrijdagavond rond middernacht aan op Kiev Boryspol International Airport. Een busritje van een halfuur en 50 hryvna (3 euro) later stond ik op Kiev Centraal. Ik liep nog 10 minuten en smste mijn host, Mariya van AEGEEKiev, toen ik voor haar flat stond. Mijn eerste indruk van Oekraïne was prima, door de taalbarrière een kort en simpel gesprekje met andere mensen in de bus gemaakt, en hoewel de wegen en stoepen hier en daar versleten waren en de flats er wat verpaupert uitzagen, voelde ik me wel veilig.
De volgende dag ging ik met Clemens, die ook bij Mariya sliep voor onze ‘observation mission’, naar Maidan waar ik de rest van onze groep ging ontmoeten. Onderweg naar Maidan kwamen we een sokkel tegen, waar voor de protesten nog een groot beeld van Stalin op stond. De hoofdstraat van Kiev en ook het Maidan zelf is geblokkeerd en bezet met militaire tenten, kampementjes en hier en daar een tank. Grote delen van het plein hadden geen klinkers meer, omdat deze als munitie gebruikt waren. Het gebouw van de publieke omroep, dat aan het plein grenst is zwart geblakerd en onmogelijk nog in gebruik.
In de tenten werd trouwens echt geleefd door een soort burgermilities die enkele maanden geleden naar Kiev getrokken waren om te protesteren en vaak ook vechten. Ik vroeg waarom ze hier nog steeds stonden. Een iemand zei dat ze dat deden om de overheid eraan te herinneren dat als ze verkeerde beslissingen nemen, het plein zo weer klaar is om de wapens op te pakken, maar iemand anders vond dat een loos argument omdat de regering ook wel de protesten van 2004 en februari dit jaar in het achterhoofd houdt zonder fysieke weergave daarvan. Deze burgermilitie is trouwens ook verantwoordelijk voor het voorkomen dat Janoekovitsj’ paleis en het corrupte ministerie van cultuur verwoest werden door woedende demonstranten, waardoor de eerste nu een nationaal park is en de tweede een schat aan bewijs tegen corrupte regeringsfunctionarissen bevat.
Op het plein was genoeg te doen. Er speelde een bandje op een tank, even verderop was nog een podium, hier en daar dagjesmensen die foto’s maakten en overal toeristenkraampjes. De sfeer was een vage mengeling van bedomptheid en gezelligheid, maar zeker niet gespannen. Ik moet ook zeggen dat in 95% van de stad niks bijzonders gebeurd of gebeurd is. Mensen gaan naar hun werk, het openbaar vervoer functioneert prima, kortom niks noemenswaardig. Ik ben het dus ook niet eens met het Nederlandse reisadvies dat “ook in Kiev de situatie gespannen en instabiel is”, maar ik snap ook wel dat ze het zeker voor het onzekere nemen.
Toen de groep compleet was hadden we eerst een ontmoeting met een staatsrechtkundige die ons alles kon vertellen over de Oekraïense maatschappij. Ik denk dat het niet bijster interessant is om hier al mijn kennis van de Oekraïense kieswet te etaleren, maar de geïnteresseerden kunnen zich bij ondergetekende melden. Belangrijk om te weten is dat de Oekraïense president met meerderheid (50%) gekozen moet worden. Gebeurt dat niet, dan volgt er zo’n 3 weken later een tweede ronde waar enkel de nummer 1 en 2 aan deelnemen. Daarnaast vonden er in er veel steden, waaronder Kiev, gelijktijdig verkiezingen plaats voor de burgemeester (Ja, die is gekozen. D66 zou blij zijn.) en de gemeenteraad. Omdat je voor de gemeenteraad apart op een persoon én partij moet stemmen, bracht dit het totaal aantal stembiljetten waar mensen een hokje mee ingingen op vier.
Vervolgens gingen we naar een OVSE Long Term Observer (LTO) die ons op de hoogte ging brengen over onze taken op de verkiezingsdag, morgen. Hij zit in totaal zo’n 2 maanden in Oekraïne, één maand van tevoren om de campagne ook mee te nemen in zijn oordeel (“Hebben alle kandidaten de mogelijkheid gehad campagne te voeren?”) en na afloop nog een maand om te zien of bijvoorbeeld de resultaten gerespecteerd worden door de verschillende partijen. Wij waren slechts enkele dagen rondom de verkiezingen in Oekraïne en zijn dus Short Term Observers (STO’s).
Omdat we van tevoren thuis al een 8-urige online cursus over verkiezingswaarnemingsmissies moesten volgen, en een uitgebreide checklist hadden me punten waar we op moesten letten, was dit gesprek misschien qua informatie een beetje overkill. Desalniettemin was het wel gezellig en heb ik er nummers uitgewisseld met een ook aanwezige beleidsmedewerker van het Nederlandse MinBuZa die Russisch sprak. Áls we in een benarde situatie zouden komen, kon ik hem bellen en zou hij mij en Dariya te hulp kunnen schieten.
Later op de dag kregen we onze officiële pasjes uitgereikt en zijn we samen gaan eten. Na een selfie bij de Nederlandse ambassade en wat chillen in het park ben ik naar huis gelopen. De volgende dag zou een lange dag worden…
Ik meldde me de volgende dag om 7:30, een half uur voor de stemlokalen open gingen, in een stemlokaal in een ziekenhuis. Direct was me opgevallen dat wij een goede wijk gekregen hadden. De WitRussische ambassade lag er om de hoek en de Poolse lag er schuin tegenover. In ieder stemlokaal volgden we dezelfde procedure: we stelden ons voor aan de voorzitter van het comité, Dariya (spreekt Russich) ging een vragenlijst af (“Hoeveel stemmers staan er in dit stembureau geregisteerd? Hoeveel hebben er nu al gestemd?”) en ik ging wat rondlopen en observeren (“Worden bij alle stemmers de paspoorten gecontroleerd? Is de procedure duidelijk voor de kiezers? Zijn er niet bevoegde personen aanwezig? Wordt er campagne gevoerd in of buiten het lokaal?”, dat soort vragen.). Daarnaast zochten we contact met andere aanwezige waarnemers om onze bevindingen te vergelijken.
Wat me opviel was het grote aantal waarnemers. In het voorlaatste stemlokaal waren zo’n 30 waarnemers voor ons geweest, waaronder Madeleine Albright! Daarnaast zag ik in ieder stemlokaal zo nu en dan mensen die in traditionele klederdracht gingen stemmen. Stel je dat eens in Nederland voor? Iedere keer als we ergens WiFi hadden, herlaadden we www.kievpost.com, om op de hoogte te blijven van wat er elders in de stad en in het land gaande was. De berichten bevestigden onze vermoedens: Een hoge opkomst in het midden en westen het land en zeer beperkte mogelijkheden voor stembusgangers in het oosten. De separatisten hebben namelijk geprobeerd te verhinderen dat mensen in het oosten gingen stemmen, wat natuurlijk de kansen voor de proEuropese gedoodverfde winnaar Petro Porosjenko aanzien vergroot heeft. Oh the irony…
Met in het achterhoofd de wetenschap dat ook vandaag weer doden gevallen waren bij gevechten in het oosten liep ik door een zonnig en opgewekt Kiev waar het buiten de drukke, bedompte verkiezingslokalen gewoon een zomerse dag was in een OostEuropese stad. Een raar contrast.
Als je al tot hier gekomen bent met het lezen van mijn verhaal, dan in eerste plaats dank en respect. Daarnaast vraag je je vast af of ik ook onregelmatigheden gezien heb. Verkiezingen in Oekraïne in ‘oorlogstijd’ klinken niet als de meest eerlijke en betrouwbare verkiezingen ooit. Ik kan jullie zeggen dat ik rekening hield met slecht georganiseerde stemlokalen en een onwetende stemcommissie. Het viel mij echter reuze mee. De commissies bestonden uit afvaardigingen van de verschillende partijen en ze werkten goed samen, ondanks de politieke verschillen. Alle benodigde materialen (stembussen, stembiljetten, stemhokjes, stemlijsten, etc) waren in orde. Heb ik dan helemaal niks gezien? Dat wel. Ik heb meerdere mensen in één hokje zien stemmen, mensen buiten de hokjes zien stemmen, het eerste stemlokaal ging 10 minuten te laat open en het laatste ging na sluitingstijd weer een half uur open. (Daarna stonden er nog mannen op de deur te rammen die hun vrouwen, die in de commissie zaten wilde spreken, wat niet mocht totdat de stemmen geteld waren. Ook mochten wij het gebouw niet meer verlaten.) Sommige verzegelingen van de bussen zaten niet goed vast en er stonden vaak lange rijen, soms tot één uur wachten lang. Ook diende een mevrouw bij de commissie én bij ons (in prima Engels) een klacht in over het feit dat ze niet in het Oekraïens te woord gestaan werd door de commissie, maar in het Russisch. (Russisch is de grootste minderheidstaal in Oekraïne, zo groot zelfs dat er meer mensen als eerste taal Russisch hebben dan Oekraïens.)
Verkiezingswaarnemers zijn echter geen klachtencommissie dus ik kon haar niet helpen. Ook is het goed om te zeggen dat wij deze problemen wel aangekaart hebben bij de commissievoorzitters, maar verder niet ingegrepen hebben. Hoewel de aanwezigheid van (inter)nationale de kans op fraude verkleint, is het niet onze taak om te zorgen dat de verkiezingen eerlijk verlopen. Wij registeren slechts onze bevindingen en mede aan de hand daarvan stelt de OVSE een rapport op.
Al tijdens het tellen die avond gaven de exitpolls een percentage van 53% voor Porosjenko aan, met een opkomst groter dan 50%. Hij werd dus in de eerste ronde gekozen. Toen om 3 uur ’s nachts eindelijk op inefficiënte wijze de stemmen geteld en verwerkt waren (eerst sorteren op soort verkiezing, dan op partij, dan tellen, dan nog een keer tellen omdat het niet klopt, dan de stemmen voor iedere kandidaat apart verpakken en voorzien van alle 12 handtekeningen van de commissie en dan iedere waarnemer in achttienvoud een formulier laten ondertekenen dat het inderdaad op deze manier gegaan was), kon ik naar huis.
De volgende dag heb ik eerst uitgeslapen en ben ik nadat ik een interview gegeven had voor een partnerorganisatie van AEGEEKyiv met mijn host Mariya de stad in gegaan. Een paar toeristische trekpleisters later ben ik op een terras geploft en heb ik mijn laatste gryvna’s omgezet in goudbruin gerstenat, waar ik met het thuisfront geappt heb totdat mijn telefoon leeg was. Lichtelijk beneveld kwam ik om één uur voor de laatste keer ’thuis’. Drie uur later stond ik weer op om naar het vliegveld te gaan.
In het vliegtuig naar Parijs las ik in Le Figaro over de aardverschuiving die in het Europese parlement had plaats gevonden. Ik was stiekem wel trots op de Oekraïeners, die onder uitzonderlijk moeilijke omstandigheden met zo’n 75% procent van de kiezers naar de stembus gekomen waren en daar uiterst pragmatisch gestemd hadden. Over democratie gesproken. (Knipoog naar de EU hier.) Oekraïne kan wel stemmen wie ze als leider van hun land willen hebben. (Knipoog naar de EU en Nederland hier.) Gebaseerd op mijn eigen ervaringen zou ik, los van de kleine onzorgvuldigheden, deze verkiezingen zeker als eerlijk en legitiem bestempelen.
Of Porosjenko dé man is om Oekraïne uit het slop te trekken is de vraag, maar hij staat politiek vrij in het midden en zal meer in staat zijn de dialoog met de Russen aan de gaan dan bijvoorbeeld Julya Timosjenko of de extreemrechtse gasten van Swoboda. Niemand in Oekraïne wilde met een tweede stemronde nog meer tijd verliezen. Hoewel het een ander land is met een andere geschiedenis en sociaalculturele dynamiek, willen mensen ook daar niets liever dan leven in een stabiele democratie waar ze een baan kunnen krijgen waarmee ze een goede toekomst voor henzelf en hun kinderen kunnen verzekeren. Als deze verkiezingen een klein stapje in de goede richting geweest blijken te zijn en ik heb een héél klein beetje aan deze verkiezingen bij kunnen dragen, dan kan en zal ik trots en voldaan terugkijken op dit avontuur.
